|
lechúga. tr. ka’avo ñanareheguáva, oje’u hoguekue tembi’uirûvo, ipiro’y ha oguereko vitamína “A” omoporâva pire.
- tajao. tr. Ka’avo ñanareheguáva hi’ajúvo ohóvo pe hogue ojapa ojoehe ha oñemoakâ apu’a. Oje’u hoguekue tembi’uirûvo, ymaite guive ojekuaa “mboriahu monguerahárô” oipytyvô rupi huguy’ívape, huguy asukávape, omoingo porâ rupi tyekue ha pitikiri’î, upéicha avei omonguera kanguerasy.
- tomáte. tr. Ñana hakâ ha hi’a pytâ isỹi ha overa asýva hi’ajuvove. Oje’u hi’a ajukue opaicharei tembi’u ha tembi’uirûme, omopotî ha ombosyryry porâ tetepy.
- sanaória. tr. Ñana hapo’akuáva yvyguýpe. Oje’u hapokue opaicharei tembi’úpe, upéicha avei hykuere iporâitemi oguereko rupi Hóhoro oipe’áva kane’ô. Omombarete tâi, akârague ha oipytyvô jehecha porâ.
- remolacha. tr. Ñanaka’avo hapóva yvyguýpe. Oje’u hapokue tembi’úpe, avei heterei hykuere ha omoî porâ tuguy oguereko rupi itanarâ opáichagua. Oî tenda ojepuruha hapokue ojejapo haĝua asuka.
- lokóte. tr. Ñana hakâ ha hi’a apytekuáva, ha’ỹi iñapesâmba ijapytépe. Oje’u hi’akue, ombohe tembi’u, oporombojuruhe ha ombosyryry opáichagua tetepa’â.
- perehi. tr. Ñana hogue hetáva, oje’u tembi’úpe hoguekue, upéicha avei tykuere, iporâitemi ojoko rupi opáichagua tîsyry ha hu’u, hapokue rykue ojeporu pohâramo tyryru ha pitikiri’îme ĝuarâ.
- sevói. tr. Ñana hogue po’i puku ha ijapytekuéva, hi’ajuvove ipy oñembohyeguasu yvyguýpe. Hogue térâ hapokue ja’u tembi’úpe, iporâ ñande py’ápe ha oñorâirô opáichagua sevo’i oikéva ñande retepýpe ndive.
- ka’apiha. tr. Tembipuru pópegua oguerekóva kuarepoti hâimbéva, ikua pe yvatévo ha upépe oñembo’ýva yvyra rakâgui. Ojepuru oñemongu’e haĝua yvy, ojejapo haĝua ka’avorenda ha ojeka’api haĝua kogaita, pe michîvéva iporâve ka’avotýpe mba’aporâ.
- machéte. tr. Kyseguasu hâimbéva peteî hendáguio ha hi’ýva mbykymi pópe ĝuarâ. Ojeipuru oñemopotî haĝua ka’avorendarâ ha upéi oñeikytî haĝua opamba’erei.
- myakỹha. tr. Yryru hi’ýva ha ijajúra akâme ikuasa’íva. Ojeipuru oñemongy mbeguekatu porâ haĝua ka’avo rokytýre.
- pála. tr. Kuarepoti hâimbe hi’yvuku ha ojepurúva yvyjo’orâ. Ojepuru ysâ kuára jo’orâ ha yvy ñemomýi ka’avorendarâ.
- karreta’i. tr. Mba’yru popegua hi’yvakôi, hetyma pytu’uhakôi ha ijapýpe ijeresỹiteîva; iña’ê guasu ijapére ojegueroja haĝua opa mba’erei ipohýiva.
- inimbo tr. Ñemboyvyvyrâ ipo’i ha ipukúva. Ojepyso tembiapohápe ijoja porâ haĝua ñemitỹ térâ ka’avorenda.
- tatîâi. tr. Tembipuru hi’ýva po’i puku ha ikurusúva iñakâme kuarepoti hâi hetávagui. Ojepuru oñemongu’i haĝua yvy, ka’avorenda ñembojojarâ, kapi’ipe ha opa mba’e ñembyatyrâ.
- yvy. tr. Iporâva, ijyvatemíva ha oguerekopáva itanarâ (hóhoro, nichóheno, potásio…) oikotevêva ka’avoita.
- y. tr. Ykua térâ ysyrypeguare ningo katuete iporâve koga’ípe ipotîma guive.
- tuichakue. Peteî ogapýpe ĝuarâ, tuichárô ka’avoty 8 x 6 iporâitereíma, ijapaitéma pype ka’avo ojepuruvéva.
- kora. tr. Peteî korapy’i ani oike mymba ha ombyaipa ka’avoty. Ojepuru jatevo térâ ambue yvyra rakâ.
- ka’avorenda. tr. Yvy momýi, yvyra rogue tujukue ñemoî ha vakarepoti iku’ipyre. Péicharô heñói ha opu’â porâvéne ka’avoita. Oñembojoja porâ yvyrova ha ojeheja tape’i ojeguata haĝua tembiapokuévo.
- kuarahy’â. tr. Omo’âva kuarahy rata mbarete ha ama resa guasúgui ka’avo ra’y ha yvy rovápe. Ikatu kapi’i térâ ambue mba’égui.
Iporâ oñemoî opáichagua peteî ka’avorendápe ojepuru porâve haĝua pa’û ha oñopysyrôta hikuéi mba’asy, tembi’u jepuru ha mymbachu’i rovake. Aipóramo oñemopa’ûva’erâ:
- hapóva. (Sanaória, remolacha…), ko’âva oikotevê okakuaa haĝua itanarâ oguerekóva yvy hérava potásio.
- hoguéva. (Tajao, perehi…), ko’âva okaru Nichóhenore.
- hi’áva. (Tomáte, lokóte…), ko’âva okaru Hóhorore.
- ñemitỹ. Kóga ra’ỹi ñemboyvyguy heñói haĝua.
- hy’akuâ mbaretéva. (Perehi, sevói…), oî mymba’i ndaikatúiva ohetû ko’âva ha upéicha rupi ndokarúi hese ha oîva ijykerehe.
- Iporâ avei oñeñotŷ pohânguéra hy’akuâ mbaretéva ka’avotýre omuña rupi mymba’ieta:
- roméro. tr. Hakâ ha hogue po’i sarambipáva ijyvate 1 sara’âmby rupi, ojepuru pohârô ka’aýpe.
- ménta. tr. Hogue sa’i ha hi’akuâ mbarete, ojepuru pohârô ñemyrôndépe ĝuarâ.
- pipi. tr. Ñana hy’akuâ mbaretéva, ojepuru sevo’i pohârô ha temitỹgui oñemuña haĝua mymba’ikuéra.
- orégano. tr. Hogue sa’i heta, ikarape ha ojepuru tembi’u mohy’akuâ porârâ.
|
|
Koráre ikatu ojehupi:
- mantéka. tr. Kumanda guasu ha’ỹi chipéva, oñemohendárô ojupi pya’e ha heta ary ikatu hi’a.
- chuchu. tr. Hi’a ojogua ka’ygua’ípe, hague’ipa hi’a ha oje’u tembi’úpe ho’okue kurapepêicha.
- mburukuja. tr. Ipoty porâ ha hi’a rykue he ha ipiro’y. Hakâ heta ha yvate ikatu ojupi.
- yvaraviru. tr. Osyryry hakâ yvýre ha remohendárô ojupi. Hi’a pirukue ojepuru tembipuru joheirâ térâ jahuhápe.
Tembiapo Katuî:
- momýi. Yvy ñemongu’e ijyvytu haĝua temitỹ rapo. Okypa rire oñemomýirô yvyrova oipytyvôta pya’eve isarambi haĝua ka’avo rapo.
- myakỹ. Y porâ oñemongy yvyrováre. Temitỹ michî aja oikotevêtereíta ýre hapo michî rupi.
- moñua. Yvy’ape ojejaho’i oñepysyrô haĝua kóga ra’y. He’ô areve yvy rova ha ojoko kuarahy rata ha ama resa. Ikatu ojepuru kapi’i térâ yvyra tujukue.
- mymba chu’i ha mba’asy. Umi mymba’i okarúva kógare ha mayma mba’asy ombopirúva kóga oîmba mboyve. Jesarekoitépe ojeguerekova’erâ temitỹ ani itenonde mymba’i ha mba’asy. Temitỹ hembi’u porâ ha oñeñotỹva hekópe ndorekói mba’érepa hasývo.
- mombovy. Ojehogue’o katuî (aséga, perehi, sevói) ani haĝua ojo’a. Umi ojehapo’óva oñemohendagueva’erâ hakukuére.
- mono’ô. Jehogue’o, ñemondoro ha jeipo’o. Oĝuahê vove ára, ojepuruva’erâ iropa térâ ituju mboyve.
Mymbachu’i ha mba’asy ñemboguevi:
- mymbachu’i. tr. Umi mymba’i ikatúva oikytî, ombokua ha ombotuju kóga (yso, tungusu guasu, vurro’i).
- yso. tr. Ha’e ningo panambi térâ mberu ra’y osê ramóva tupi’águi ha okarúva ka’avóre oñembopepo mboyve.
- tungusu guasu. tr. Ojogua tungusúpe, hete rovyû sakâ, pya’e oñemboheta, okambu ka’avo ru’âre ha omochororî hogue.
- vurro’i tr. Peteî lembu pepoatâ hûngy ha ipititi morotî mimíva, okaru pya’eterei ka’avo roguére.
- mba’asy. tr. Umi ombohogue piru, omokangy térâ ojukáva kógape (mbiru, urupe…).
- pohâno. Oñembosako’i yvyra rogue (paraíso, pyno…), tapo (pipi, sevói, áho…) térâ vakaty; oñemoko’ê ýpe ha oñeñohê kógare hy’akuâ rupi omuña haĝua mymbachu’ieta. Okakuaárô oñondivepa ha hembi’u porârô temitŷ ndaipóri mba’érepa hasy térâ imymba no’ôvo. Oî katuetérônte ñaipohâno.
- mbiru. tr. Ombopititi ka’avo rogue ivýguio, ombopiru ha ojuka ka’avópe.
- urupe. tr. Osoro térâ ikuárô ka’avo rogue, ha’ekuéra okaru ha ombotuju pya’e.
Yvy ñemohembi’u:
- yvy rembi’u. Umi omoporâva yvy ha omokyrỹiva kóga (yvyra rogue tujukue ha mymba repoti iku’i porâva). Oî omongakuaáva sevo’i oipuru haĝua hekakakue, péva iporâitemi.
Mba’éichapa ikatu oje’u ka’avoita:
Ka’avokuéra iporâve oje’úrô pyraite. Ikatu avei ojejapo:
- tykuere. tr. Ñambohykuesê mongu’ihápe, ñamboasuka, ñamoho’ysâ ha oîma; heterei perehi, sanaória térâ remoláchagui.
- jehe’a. tr. Ñambuesa’i, ñambojehe’a opaichagua ka’avo, ñambojuky, ñamoakỹ limô rykuépe ha oîma; heterei tembi’uirûrâ lechúga tomátendi térâ tajaógui.
- tembi’u. tr. Mbutuka ka’avógui, tykue’i ha opamba’erei.
Mba’épa oguereko:
Ka’avokuéra iporâitemi tetépe, omombia mba’asy vai ha omoporâ tuguy, upéicha avei oreko vitamína ha itanarâ opáichagua.
- vitamina. tr. Oîva tembi’úpe michîmimi ha oikotevêva tete oiko porâ haĝua. Oñemohenda 2 hendáicha: Hykúva ñandýpe (A, D, E, K) ha ýpe (B ha C). Ko’â ipahávogua ndaijatýi tetepýpe ha oje’úmanteva’erâ ára ha ára.
- itanarâ. tr. Ko’áva ningo tete oikotevê imbarete haĝua to’o, kangue ha hypy’a haĝua tuguy (kásio, potásio, iérro).
Tekotevêva oje’u ojeikove haĝua tesâime:
- mongakuaáva. Ñemongakuaa ha nemongueráva (proteína: kamby, so’o, kumanda ha tupi’a).
- mombaretéva. Jehupyty térâ jerekojey haĝua mbarete (hu’itî, asuka ha ñandy).
- moingoporâva. Omomba’apo porâ tete ha omombia mba’asy (vitamína, itanarâ ha tatykue).
Kuatiañe’êita
- www.alimentacion-sana.com.ar
- Biblioteca de Consulta Microsoft® Encarta® 2003. © 1993-2002 Microsoft Corporación.
- Diccionario de Lengua Española de la Real Academia Española.
- ORTIZ MAYANS, Antonio. Gran Diccionario Castellano-Guarani. Editorial EUDEPA. 1996.
|
(00595-21) 
(00595) 